E Filatǐn Huniade

Thodi and-o maśkar le forosqo Timiśoara, e Filatǐn Huniade si jekh simbolo pesqe identitetaqo istoriko haj kulturalo, haj śaj ke si jekh andar ol maj purane vazdimata kaj ʒan, andar o Banato. 

Sas vazdino p-ol peravimata jekhe filatǐnaqo medievalo andar o śeliberś XIV, vazdino katar o Karol Robert de Anjou, thagar la Ungariaqo. Jekj aver manuś śerutno vaś e istoria la filatǐnaqi si o Joan le Hunedoaraqo, vaś ke kadava zorǎrdǎs la haj labǎrdǎs la sar kher, kana sas vov komite le Timiśosqo. Vov aćhilǎs le familiaqe ʒi kana mulǎs o thagar Matia Korvin. Kathe avile ol thagar le Ungariaqe, vaś ke sas than popasosqo ande lenqe phirimata kothar.

E Filatǐn sas peravdi kana avile ol xoraxaja and-o berś 1552, haj so daśtis te dikhas kathe ages vazdinǎs pes maj palal. Pala o vestǎripen palal e okupacia otomano, kathe sas vazdini, kam and-o berś 1727, jekh kazarma artileriaqi. Savorre duvara le purane kheresqe medievalo si ages and-e phuv, tal-e bar de andral la filatǐnaqi haj tal-ol thana d-andral. O vazdipen, ande lesqi forma de akana, si pal-o stilo eklektiko, dekorime pala o kurento romantiko bukǎnça neogotiko. 

Ande amare gesa, e filatǐn inkerel ol sekcie arheoloʒiaqe, istoriaqe haj le naturaqe ʒanglimatenqe le Muzeosqe Themutno le Banatosqo. Akana vov si nevǎrdo haj inkerel jekh than śerutno and-o ʒivipen la komunitetaqo, haj and-o parko trujal pesθe si but evenimentoja ande fiesavo berś, kaj palemkeren e atmosfera le Evosqi Medio. 

Ol astarimata la filatǐnaqe phanden pen katar o anav le thagaresqo la Ungariaqo, o Karol Robert de Anjou, savo beślǎ and-e Timiśoara vaś jekh cïra vremǎ, maśkar ol berśa 1315 haj 1323. Śaj ke kathe sas maj anglal jekh vazdipen, ama kadava sas laćhardo haj barǎrdo kaś te ćajlǒl le thagaresqe haj lesqe manuśenqe. 

K-o agor le śeliberśesqo XIV e filatǐn si buxlǎrdi palem, atunći kana o Janku le Hunedoaraqo kerdǒl komite le Timiśosqo haj beśel kathe. And-o berś 1552, e diz si lini  katar ol trupe xoraxajenqe haj si musardi zorales atunći kana si o maripen. E garnizana otomano labǎrela pes numaj katar ol duvara d-andral, haj sode avena xulaja kathe, na kerena prǎ but bukǎ pa o palemvazdipen, vaś ke o vazdipen si les vi jekh buki arakhimasqi naturalo: o pani Timiś, savo trujarelas vi o vazdipen, haj vi o than katar o nordo kadalesθar, kaj sas o foro Timiśoara de ages. Andar kadaja vremǎ si vi e palisada trujal e filatǐn, vazdini andar kile steźarosqe haj phuv. 

Na ʒanel pes vorta kana sas vazdini jekh kazarma artileriaqi p-ol peravimata le purane dizaqe medievalo, ama kadaja kerdǎs but pala maj but de jekh śeliberś haj paś de kana sas kathe ol otomanǎ, kam and-o berś 1727. O vazdipen sas dekorime cïra, vaś ke sas militaro haj ol facade sas len bukǎ and-o stilo baroko. 

Jekh phenipen andar o źurnalo le phirtunesqo Antal Mindszenty phenel amenqe sas sas e kazarma andral, and-o berś 1821: „Akana kathe inkerel pes e artileria, o depozito le municiença haj ol atelieroja le kerimasqe le armenqe. Sar nakhel pes o prago le vazdimasqo, and-e phak vestiko haj and-e phak de p-okoja rig, palal, beśen ol manuśa save si rig andar o depozito le artileriaqo. And-e ćaći rig le portaqi, k-o parteri si ol atelieroja kaj keren pen ol arme. Kam k-o maśkar le phakaqo sudiko, jekh śopni buxli, maj purani, ingerel karing o koridori katar, pande jekh udar dublo baro, ʒal pes and-e filatǐn purani la dizaqi. Kathe si but haj verver feloja armenqe maj purane haj mai neve, thode haj kidine śukar, ande verver forme haj dikhimata. Inkeren pen ol arme, ol marimasqe gada sastrutne, ol koifoja haj ol skutoja le stemença vaj bi stemenqo le prinʒarde manuśenqe bidaraqo save ʒivisardesas kathe...”.

E Revolucia andar o berś 1848 kerel avel rimosarimata le vazdimasqe, haj si palem vazdinin, and-o berś 1856, and-o stilo eklektiko. Maj thon pen atunći uće felǎstrina, and-ol stilo neogotiko haj aver verver bukǎ save anen gogi pa e diz sar sas maj anglal.

O Śtefan Losonczy sas komite le Timiśosqo haj o komandanto militaro le garnizoanaqo la Timiśoaraqo kana sas lini katar ol otomanǎ and-o berś 1552. Vi kana g-o agor xasardǎs e diz haj sas astardo haj ćhinde lesqo śero, vov mardǎs pes kodolença save avile p-e lesθe jekh ćhon, vi kaj na-s les love haj sas les jekh armata maj tikni haj zorǎrimata maj cïra kaj sas la diza angla ol tunurǎ otomano.

Vi kana phendesas ke ol manuśa daśtina te telǎren veste andar e diz, ol xoraxaja na inkerde penqo lav haj mudarde le soldacen le Losonczyesqe haj jekh rig andar ol kreśtinǎ save zumavenas te xasaren pen andar o foro. O komandanto, mardo zorales, ćhinde lesqo śero. O evenimento sikavdǎs o astaripen jekhe neve vremǎqe istoriko, kodoja le xulavimasqe otomano, savi inkerdǎs 164 berśa.