E Filatin Banffy andar o Sïntkraj

Kid-tut andar jekh butśukar phiripen and-o vaxt, and-o vaxt le koncerurǎ thaj le rajkane bara but elegante! Ol plajna zinzarde andar e zona le Ajudosqi garaveen tikne biźuterje Arhitekturalo le historienθa śele berśenθar, thaj jekh andar lenθe si e Filatin Banffy andar o Sïnkraj, o źudeco Alba.

Lesqi historia si phangli katar kodoja le butprinʒardi rajenqi familaqi magiarea Banffy. Ol bute grofǎ, manuśa le lilenqo thaj politikane manuśa kadalesqi sel thovdine punrenθe e historia Transilvaniaqi. E akanutni forma le filatinesqi katar o Sïnkraj si kodoja komandime katar o Jeno Banffy, savo ʒivisardǎs and-o XIX-to śelberś, and-e jekh epoka kaj barǎrelas arhitekturalo. 

Phanglel maj but stilurǎ, isindoj lan ki baza ol prinćipie le arhitekturaqi klasikane francuzisqo, kaj maj thon pen forme dinamike insiprime katar o stilo italiano vaj boemiano elementurença katar ArtNouveau thaj klasićismo eklektiko. O vazdipen si but śukar, jekh terasaça orientalo karing o pani Mureś. Kadava sikavel pes and-e bute imagine katar o astaripen le XX-to śelberś sar jekh simbolo le ʒivipnasqo simplo, tha’ konfortabilo le rajenqe le vremǎqi. 

Kadja sat sas le maj bute filatinença andar e Transilvania, pala’i reforma agraro thaj pala ol bare marimata areslo jekh vazdipen utilitaro, isindoj p-o jekh rig instituto vaś ol korre, than arakhaipnasqo vaś e tuberkuloza le ćhavenqo bi dadenqo thaj vi ćentro vaś e asistenca socialo le ćhavenqo dizabilitença. Ages ʒivel jekh nevi epoka, isindoj restaurime thaj dino parpale, poxale poxale la komunitaqi. 

And-o berś 1890, o proprietaro le filatinesqi andar o Sïnkraj sas Jeno Banffy (1845-1903), savo na phanglǎs pes thaj na-s les ćhave. Vov modifikadǎs ol vazdimata kaj sas, haj areslo e filatin kadja sar dikhas les vi akana. Pala o berś 1903, pesqo nepoto, Ferenc Banffy (1869-1938) areslo o nevo proprietaro kadalaqo avlin, haj sas les ol so maj but thana andar o Sïnkraj thaj paś epaś andar ol thana andar o gav paśutno. Pala kadaja, astarindoj le berśeça 1921, and-o jekh conteksto ekonomiko, politikano thaj socialo tumultoso, o barono Ferenc Banffy inkirisardǎs e filatin le Rumunikano Statosqi thaj gelo pesqe ki pesqi proprietatea andar e Borśa.  

E filatin, and-i pesqi forma kaj dikhel pes ages, datoril pes le talentosθar le Lajos Pakey, prinʒardo arhitekto kluźeano savo ʒivisardǎs maśkar ol berśa 1853 thaj 1921. Lesqo sikavipen sas andini ko ʒivipen katar o Karl Frigyes Maetz (1847-1896), jekh antreprenoro thaj arhitekto saso. Ol paruvimata kerdine maśkar ol berśa 1890 thaj 1896 sas godisarde katar ol solduj kaś te phanglen ol vazdimata kaj sasas deźa and-i zona. 

Anda-i e akanutni historia le filatinesqi si rig vi e perioada and-e savi kadaja sasas sar institutp vaś ol korre. Jekh andar ol so maj prinʒarde agorutne kadalaqe śkolaqe sas o folkloristo Jon Bläźan (1911-1975), interpreto thaj roditori folklorosθar andar e zona le Themesqi le Sekaśelenqo. ”O manuś kale okelarença”, lesqo romano autobiografiko, del duma pala ol ćhave katar, lenqo siklǎrne thaj pala-o divesutno ʒivipen le instutosqe kaj sasas and-o Filatin andar o Sïnkraj. O lil sas xramosardo maj anglal and-o alfabeto Braile thaj sasas palem editime and-o berś 2021, ki aniversarea le 110 berśenθar katar o biandipen le autorosqe.