E Filatin Urmankzy

E Filatin Urmankzy sas jekh var opral la Lunkaθe le Mureśosqe pesqo turnoça zvelto thaj volumetria keldi, kaj sas lan maj but volumurǎ astarde. Ol thule duvala, thovdine p-o jekh baro soklo barresθar. Den le vazdipnasqo jekh aero kaj fal but kodoleça jekhe medievalutno filatinesqo, tha lośaren elementurença zorale le stilosqe Secession, jekh variacia spećifikani vienezo le stilesqo Art-Nouveau.  

I Familia Urmankzy azbajlǎs zorales e historia kadale thanesθe, maśkar lenqo vast k-o socialutno thaj kulturalutno ʒivipen le forosqi Toplica. Jekh phiripen andar e filatin, tha vi andar pesqe trujalimata, kerel amen te xakǎras maj but andar o ʒivipen thaj andar ol kamimata kadala familiaqi rajenθar, tha vi sar de sigo ol marimata thaj o komunismo paruvdǎs bi irimasqo o ʒivipen jekhe lululǎrdi soćietaqi. 

Ande amare divesa, e Filatin areslo te avel palem rig andar o komunitaqo ʒivipen. Ol avutne Urmankzy lile penqe palem o edifićio thaj ingǎren maj dur o laćho ilo la familiaqo maśkar e asoćiacia Positive Transylvania. Mai but desar jekh turistikano obiektivo, vov akana si jekh than kaj inkǎrel kulturikane evenimenturǎ, tha vi jekh phirimasqo thaj lośalipnasqo than, maśkar pesqo thovdipen and-o gi la forosqi Toplica. 

---

E Filatin sas vazdino paśa-o pajorro Mureś, and-o vaxt maśkar ol berśa 1903 thaj 1906, k-o zorphenipen le rajesqo armeneano originaθar, Jeromos Urmankzy, kadja sar phenel o projekto kerdino katar o arhitekto tirolezo Virʒilio Giakomuzzi. Vi kana anglal sas familiaqo reśedinca, sas cira vaxt labǎrdo sar kher, Sigo pala so agordinǎs pes o vazdipen la filatinesqo, and-o vaxt kana sas o Jekhto Maśkarthemutno Maripen, e filatin sas lilo katar e Divizia 14 Infanteria le Rumunikani Armataqi. Ol xulaja irisajle and-e filatin maśkar o berś 1920, tha and-o berś 1945 sas naśavde thaj lenqo sasto barvalipen sas lilo. D-atunćara, o vazdipen prinʒardǎs maj bute funkcie, andar savesθe sas te keren pen but paruvimata vi andral, vi avrǎl. Sas labǎrdo sar spitalo thaj materniteta vaj sar sedio le Muzeosqi vaś Etnografia thaj Folkloro, thaj and-o berś 2006 sas paruvdo and-o Ćentro Kulturalo Toplica. Andar o berś 2009 si tradino katar e Asoćiacia Positive Transylvania. 

---

Le filatinesqi kamere sas sas thovdine jekh pal-aver trujal jekh bareder holo ćentralo vaś anglikano tiposqo. E filatinesqo arhitekto, Virʒiliu Giakomuzzi, sas influencime katar ververutne stilistike kurenturǎ andar kodova vaxt thaj sasas les elementurǎ sećesionisto tiposθar thaj vi e friza ondulime pala-i sud-estikani facada. Aver stilistikane elementurǎ sas maj paśe p-ol ʒeometrikane formenqo spećifikane le artistikano miśkipnasqo anda-i Viena. Ol agorutne karakteristike la arxitekturaqi si ol zorale fundacie kerde andar sikavdo barresθe, e ući ućhardi jekhe asimetriko inklinaciaça thaj e śindrilaqo ućharipen, thaj vi o foiśoro kaśtesqe skulptome, elementurǎ lile andar e arxitektura le tradicionalutne kherenqo. Śaj ke ol arhitekturǎ le filatinesqe te a fi sas influecime vi katar ol promotorea le artistikano thaj bukǎrnenqo miśkipnasqo ”Arts and Crafts” anda-i Finlanda.     

---

E Familia Urmankzy thaj e mośtenirea mukhli le forosqi Toplica

And-o nakhavipen le vaxtesqe ol manuśa la familiaqe kinde penqe but khera and-o foros, dinindoj but vast k-o socialutno thaj kulturikano ʒivipen kadalesqe. Trujal le berśesqo 1870 e familia Urmankzy kindǎs termale and-e Toplica thaj paruvdǎs e len kaj sas trujal lenθar and-o jekh parko serença. O socialutno ʒivipen sas kerdi prinʒardi vi sosqe duj var p-o kurko inkǎrelas pes kathe jekh gilabajmasqo ansamblo. And-o berś 1895, jekh andar ol manuśa la familiaqe kerdǎs o jekhto thanutno ziaro okazionalo kaj buśhǒlas Toplikzai Hirado, thaj jekh baerś maj inkǎl kerdǎs jekh śkola p-o pesqe jekh than thaj p-ol lesqe love.