Martorǎ k-ol śela berśa istoriaqe, ol peravimata la Filatǐnaqe Martinuzzi si len ande lenqe duvara but paramićǎ haj leʒende save keren tut te kames te ʒanes maj but. Daśtis te arakhes len and-o źudeco Alba, trujarde jekhe peisaźosθar pako haj lokho, k-o agor la lokalitetaqo Vincu o Telutno, numaj varesave kilometrojenθar katar ol foroja Sebeś haj Alba Iulia.
E filatǐn savǎqe peravimata dikhas len ages sas vazdini p-o than jekhe mänästirǎqo dominikano, katar o kardinalo Martinuzzi György, manuś politiko śerutno, savo sas atunći guvernatori le Transilvaniaqo, episkopo Oradǎqo haj kardinalo le Esztergom. O vazdipen sas jekh andar ol maj śerutne vazdimata le Palembiandimasqe transilvänisko, haj lesqe vazdimasθe line rig ol maj prinʒarde haj maj laćhe vazdinitorǎ andar kodoja vremǎ. O Martinuzzi György sas mudardo, haj and-ol deśa berśa kaj avile pala so vov sas mudardo, e filatǐn sas la but xulaja śerutne: kardinalǎ, prinćipǎ, episkopǎ. Kana sas o komunismo e filatǐn sas nacionalizime haj sas labǎrdi vaś o thodipen kothe bukǎnqo haj vaś aver bukǎ kaj na trebul, buki savi rimosarde la but. Ande amare gesa voj si palem le Arhiepiskopiaqi Romano-Katoliko Alba Iulia.
But leʒende haj paramićǎ kerdile pala kotora andar e istoria la filatǐnaqi haj but andar lenθe phanden pen le ʒivimasθar but pharo maj bute xulajenqo vaj le manuśenqo save beśle and-e filatǐn. O ćaćipen si ke e istoria kadale thanenqi si jekh but bari haj trebul te rodas la but miśto kaś te ʒanas na numaj kon sam, ama vi kon samas maj anglal. Xarno istoriko rodinipen
And-o gav Vincu Telutno beśle saśǎ de andar o berś 1248, haj e komuniteta kathar barilǎs haj butilǎs, ʒi kana areslǎs te avel laqe but miśto. Kadava barvalipen mukhlǎs le saśěn te mangen haj te primien laćhimata jekhutne ande kodoja vremǎ katar ol thagara magǎro, save sas ol kile le Transilvaniaqe. Maśkar kadala sas vi o xakaj te vazden jekh mänästirǎ, ande savǎθe sas te sluźien kälugärǎ dominikano. Kadala ʒivenas na prǎ bute bukǎnça haj phenenas maj dur e Evangelia and-e khangeri romano-katoliko.
O vazdipen la mänästirǎqo astardǎs palal o berś 1300 haj sas kerdi andar love dine le manuśenθar haj vi love dine jekhe ʒuvlǎθar barvali, e Elisabeta, e phivli le komitosqi Herbord. Pala ol rodinimata le xoraxajenqe maśkar ol berśa 1438 haj 1442, save rimosarde but e mänästirea, ol saśǎ kerdile maj cïra ande kadava than haj nakhle jekh pala avresθe k-o protestantismo. K-o maśkar le śeliberśesqo XVI, ol mänästire katoliko andar e Transilvania astarde te aven peravde haj ol kälugärǎ sas kerde zoraça te telǎren andar o prinćipato.
O meripen le kardinalosqo haj e Paramići le maćhǎrenqi
O kardinalo Martinuzzi György sas jekh gogǎver diplomato, haj kana sas vov guvernatori, sas o maj śerutno raj le Transilvaniaqo. Jekh paramići phenel ke and-o berś 1543 niśte maćhǎrǎ arakhle bi te kamen jekh rig andar o barvalipen daćiko le Dećebalosqo. Maj but de 40.000 love somnakutne arakhle ol maćhǎrǎ kana ʒanas le barkença andar o Mureś and-o pani le Strejosqo. O Martinuzzi phaglǎs o plano le maćhǎrenqo te paruven o than le barvalimasqo and-e Moldova haj lilǎs kadalenθar so arakhle. E paramići phenel ke opral o barvalipen sas jekh arman, savo pelǎs p-o kardinalo, arman savo ingerdǎs k-o mudaripen kadalesqo, kadja sar vi vov mudardǎs le ćorre maćhǎren. Śaj ke e influenca politiko le kardinalosqi Martinuzzi cïrdinǎs e invidia okolavre manuśenqi haj kadja areslǎs te avel krisinǎrdo angl-o thagar Ferdinand o Jekhto de Habsburg, ke na maj kamlǎs te avel leça, haj sas mudardo mudardo manuśenθar pokinde, ćak and-e filatǐn.
Jekhutne bukǎ kaj ʒives len
Orso phiripen kathe trebul te ingerel tut vi te dikhes aver filatǐn, kaj si ćak opral o intǎl o drom katar ol peravimata le Filatǐnaqe Martinuzzi: e Filatǐn Inczédi - o than kaj biandilo o prinʒardo xramosarno haj manuś politiko, o Sigismund Kemény, jekh vazdipen savo khuvel e tehnoloʒia nevi le arhitekturaça tipiko la Transilvaniaqi andar o śeliberś XIX. Jekhe thaneça andral dekorime and-o stilo baroko, e filatǐn si but bari haj eleganto, spećifiko le vreměnqe le Moharhiaqe haj si ages jekh than perfekto vaś evenimentoja maj śukar. Ol phirtuen maj śaj te arakhen, numaj duje kilometrojenθe katar e filatǐn vi jekh sas mänästirǎ haj khangeri franćiskano, vazdini maśkar ol berśa 1729 haj 1735 katar ol kälugärǎ bulgaro save aresle and-e lokaliteta.
Linko kopiime! 
Ʒa maj dur le Google
