E Khangeri Romano-Katoliko e Somnal Maria andar e Baja Sprie

E bari khangeri romano-katoliko kaj xulajarel e maśkaruni piaca, kerdi anda e Somnal Maria, sas kerdi maśkar ol berśa 1847-1858 kaj sas e angluni khangeri lipardi and-ol administrativo lila inke andar o berś 1333.

Pe sarkon rig le girimasqi and-e khangeri si thovdine śtar statuji barresqe: anglal, le Somnale Ladislauosqe haj le Somnale thagaresqe Śtefan, haj p-o frontispićio kodola le Somnalenqe Petru haj Pavel. 

O minerito, sar stilo ʒivimasqo le pakivalenqo haj e śerutni ʒivimasqi buki lenqi, dikhǒl ande but detalii le operenqe haj xurǎven kadaja khangeri. O Imno Miniero Kreśtino, gilavdo jekhtovar kathe, and-o 15 august 1938, sas kerdo katar o butʒanglo kanoniko dr. Lajos Czumbel kana kerelas buki ande kadaja parohia. Sas o jekhto imno kasavo kaj inke aśundǒl and-ol khangerǎ de paśe ande sarkon ges baro. Ol manuśa save avile kathe berśenθar sar buki kaj ingerel tut k-ol bukǎ somnal, sas len jekh andar ol maj phare bukǎ andar e lumja.

Ćaćes avesa azbajlo andar o baripen la khangerǎqo!

O vazdipen ke akana sas kerdo and-o stilo nevo-gotiko elementojença nevo-romaniko, pal-ol planoja le raśajesqe Albin Tischler.

E facada le vazdimasqi, le duje turnojença bare, si kerdi karing vesto. Angl-o giripen śerutno dikhǒl o portikono monumentalo timpanoça, inkerdo p-e koloani and-o stilo joniko. O altaro śerutno si paśićirkularo, haj e nava la khangerǎqi si buxlǎdi p-e akhsa nord-sudo duje absidença sekundaro altarojença.  

Ol bare koloane, ućharde and-e loli marmura, kerel kaj sǎ te avel baro. P-ol bolci le tavanosqe dikhas śov fresći śukar, pe savenθe si maj but sćeni andar o ʒivipen le Ćhejorrǎqe Maria. 

Śaj ke olvfresći sas kerde and-o berś 1857 katar o Carl Rahl, kaj sas atunći siklǎrno k-e Akademia Artaqi andar e Viena haj katar o Károly Lotz, jekh andar ol maj prinʒarde piktorǎ duvarenqe le śelberśesqe XIX. 

Jekh rig andar ol pikturǎ le rigale altaronqe sas kerde and-o berś 1859 katar o Franz Geiling. Haj aver rig sas kerdi and-o berś 1865 katar o Carl Schellein. But śukar si e buki kaj xurǎvel jekh andar ol sekundaro altaroja, kaj bućhol e Devlesqe Dajorri le minerojença. Si jekh paramisi kathar kaj phenel ke e Devlesqe Dajorri le Iisusoça and-ol angalǎ avilǎsas anglal ol duj minerǎ kaj denas duma pa o pakǎjipen.

Anglal, e khangeri sas andar e maj purani komunitatǎ devlikani. Thovdini and-o Lil andar o berś 1333 sar jekh andar ol maj purane khangerǎ raśajeça paroho, kadaja inkerelas pes andar e Urbura – o impozito kaj trebalas pokindo anda o kalavipen le minereosqo. Kadaja taksa sas dini la khangerǎqe katar o Ianku de Hunedoara.

Ol maj but manuśa kathar sas minerǎ haj sas cirdine kathe katar ol barvale bukǎ sumnakajune haj rupune le plajenqe kathar. And-o berś 1800, and-e Baja Sprie sas 46 kompanii miniero haj sas 344 mini privato, but andar kadala sas len anava somnalenqe. And-e khangeri daśtisa te arakhes duj steagoja le minerenqe, andar ol berśa 1886 haj 1889, haj vi o steago pirrǎrenqe breaslaqo, andar o berś 1852.

Maśkar ol śelberśa XVII-lea XIX, p-ol altaroja andar ol khangerǎ romano-katoliko, and-e ćaći rig haj and-e daxni rig le Ćhejorrǎqi Maria si o Somnal Ladislau haj o Somnal thagar Śtefan sar jekh reprezentarǎ le „Regnum Marianum”-osqi kaj amboldel pes „o Xulajipen la Mariaqo”. E khangeri andar e Baia Sprie si sar na si aver, ke ol statuji le duje somnalenqe si thovdine anglal e khangeri p-ol uće piedestaloja. Maśkar kadala si ćak e khangeri la Ćhejorrǎqe Maria.

And-e panoplia le somnalenqi, o Somnal Ladislau si kerdo sar jekh maritori, jekh kavalero, jekh simbolo le patriotismosqo haj le marimasqo and-o anav le kreśtinismosqo. E statuja d-anglal e khangeri sikavel kadava kamipen lesqo, xurǎvdo and-o gad zalenqo, inkerindoj and-o ćaćo vast jekh tover haj and-o zervo vast jekh xanro.

And-e Baja Sprie si o kher ande savesθe piktisardǎs maśkar ol berśa 1932 - 1960 jekh andar ol maj prinʒarde manuśa la śkoalaqe bäjmärǎno pikturaqe, o Aurel Popp. Vo si o traditori jekhe artaqo but realisto haj umanisto, piktisarindoj bukǎ andar e buki haj o pharo ʒivipen le minerenqo.

Na trebal te na dikhen o evenimento sarkone berśesqo o Ges le Minerosqo Retro vaj te dikhen so si paśal, phirindoj k-o Lako Albastro haj si ke feri 2-3 kilometroja la khangerǎθar vaj e peśtera Kräpätura Zorilor. Kana aresen kathe te roden vi o Śero le Burebistaqo, ol Koloani Bazaltosqe katar e Limpedǎ vaj o Lako o Täul Minej.