E Filatǐn Salbek

Jekhe arhitekturaça kaj uimiel tut haj jekh paramići barvali, e Filatǐn Salbek akharel tut te dikhes laqe garavimata haj laqo śukaripen jekhutno. Arakh kadaja biźuteria kaj si and-e komuna Petriś, o źudeco Arad! 

O konte Salbek avelas andar jekh familia germanenqi, haj o vazdipen la filatǐnaqo de akana sas agordini and-o berś 1811 pande buki le manuśenqi. Pala verver bukǎ istoriko haj paruvimata xulajenqe, and-o berś 1784, e purani vatra la lokalitetaqi Periś sas agordini haj palemvazdini trujal e filatǐn. 

E filatǐn si la jekh forma dreptungiularo haj jekh arhitektura and-o stilo neoklasiko, jekhe facadaça haj jekhe terasaça pazime koloanenθar and-o stilo doriko, vazdine andar gresia. O vazdipen si les duj girimata but bare: k-o etaźo areses te uśtes pe jekh śopni semićirkularo, haj ol 24 livnǎ si kerde, k-o parteri, sar sufraʒeria, livingo haj sala konćertojenqi, haj k-o etaźo sar apartamentoja beśimasqe. 

Martori le istoriaqo but phari, e filatǐn dinǎs le mośtenitorenqe save mangen ages jekh than vaś o beśipen vesto, sastǎripen haj lokhipen and-o maśkar jekhe thanesqo sar and-ol paramićǎ, kaj si maśkar e Xarr le Mureśosqi haj ol plajna le Plajenqe le Zarandosqe. 

---

Bukǎ arhitekturalo

E filatǐn, pande arhitektura spećifiko, si rig andar o stilo neoklasiko, kaj arakhel pes and-ol bukǎ sar si e facada haj e terasa palal, ama vi and-ol koloane vazdine andar gresia and-o stilo doriko. 

O vazdipen nobiliaro si les forma patrulatero, and-o plano dreptungiularo, vazdini andar kärämida phabardi, planśeença drepto, pardoselença andar parketo formaça sar rombo, haj duśumele phalǎqe haj ćimentosqe. 

P-o than si e filatǐn 24 livnǎnça, ama vi maj but vazdimata anekse. Daśtil te dikhel pes o parteri haj o etaźo, duj girimata but bare. Ol livnǎ si thode jekh paśa avrǎθe, udarença p-e savenθe daśtil te vakerel pes. Jekh śopni semićirkularo putarel o drom karing o etaźo, kaj si ol apartamente vaś o beśipen. 

---

E paramići le thanesqi

And-ol śeliberśa, e filatǐn sas martori bute evenimentojenqe istoriko. Pala so sas nacionalizime and-o berś 1950, o vazdipen sas labǎrdo sar śkola haj internato. And-o berś 2009 sas dini le manuśenqe kaj avile palal o palutno xulaj. 

Pala jekh paramići le thanesqi, tal-e koroana jekhe steźarosqi andar e bar la filatǐnaqi, ol źude le thanesqo laćharelas ol malavimata andar e komuniteta. Maj anglal le berśesθar 1848, kadala zora krisinenas le manuśen le thansqe. Kadala sas kondamnime te aven marde vaj inkerde and-e temnica le thanesqi, temnica savi sas paśa e Filatǐn Salbek.

---

Śerutne manuśa

O konte Gyorgy Salbek si o maj prinʒardo manuś la filatǐnaqo. Ol konte sas andar jekh familia ʒermanenqi, haj sas o kodova savo avilo pal-o Matej Salbeck, sas sekretaro le Prinćiposqo andar e Moldova, haj maj palal, komisari le minenqo lonesqe andar o Distrikto Hunedoara. And-o berś 1784, pala so aćhilǎs o vazdipen le manuśenqo, o konte Salbeck dinǎs porunka te avel paruvdo o than savorre kherenqo andar o purano than la lokalitetaqo Periś, and-e nevi vatra, trujal e filatǐn. 

Sa andar e lokaliteta Petriś si vi o baro kompozitori gaʒo, o  Sabin Drägoi, prinʒardo vaś lesqe bukǎ andine vaś e muzika klasiko, lini andar o folkloro, haj si o maj laćho and-o ćhudipen andre le gilǎnqo tradicionalo.