E Filatǐn Apafi andar o Dumbräveni

Jekh filatǐn prinćiposqi deśe sluźitorença, partide vïnätoarǎqe, baloja haj manuśa barvale d-atunćara. Kadja sas e vremǎ e maj laćhi le filatǐnaqi Apafi andar o Dumbräveni, savi si ages and-o maśkar le lokalitetaqo andar o źudeco Sibio, k-o maśkar le dromenqo maśkar e Siʒiśoara haj o Mediaś. Jekh than katar nakhle thagara, kanćelarǎ haj xramosarne, xramosarde pen lila śerutne haj xramosarde pen bukǎ ande bari istoria, bukǎ savenqe ekourǎ aśundǒn ʒi ages.

E Filatǐn strafǎjli ćaćes kana ʒivelas o Prinćipo Mihaj Apafi o Jekhto, kodova savo kerdǎs la śukar haj nevǎrdǎs la. Ol kronike d-atunćara aźutin amen te godisaras amen ande amare gogǎ jekhe thanesθe sar and-ol paramićǎ, deśe thanença haj sale balosqe xurǎvde eleganto, jekh livada haj bar lulugǎnça, arakhle jekhe turnosθar ćeasoça. Savorro komplekso sas atunći jekh zorǎripen poligonalo śtare turnojença, trujardo zidojenθar śancojença arakhimasqe paněça lino andar o pani e Tïrnava e Bari.

Maj palal, e filatǐn sas la jekh rolo śerutno and-e istoria le komunitetaqi armenisko andar e Romïnia. Vaś ke sas bare butǎrne, kadala butile kathe and-o śeliberś XVI, haj o Dumbrävenio kerdilo kadja o dujto foro andar kodola le maj bute armenença andar e Romïnia, pala e Gerla. Sas phendo „foro thagarikano vesto”, haj kadaja buki delas le komuniteta but laćhimata haj o xakaj te administriel pes korkorri pand-ol krisa haj laqe tribunaloja. E filatǐn sas but labǎrdi katar e komuniteta atunći, haj kerdili jekh than kidimasqo vaś ol baregesa, ama vi śerutno ćentro bikinimasqo.

And-ol śeliberśa save avile maj palal, e filatǐn sas la but bukǎ, kerdili vi sedio le Fiskosqo, la Primäriaqo, le Tribunalosqo Thagarikano, le Krisaqo, le śkolaqo vaj vi o phandipen le policiaqo. Savorre kadala ingerde k-o peravipen laqo lokhes, haj ages ol zora le thanesqe keren pharimata inkerde and-o cïrdipen le lovenqo savença dena palem o strafǎipen haj o baripen de maj anglal le filatǐnaqe.  

Inke d-andar o śeliberś XII, o than kaj si ages e filatǐn sas varesavenqi andar ol bare familie nobiliaro magǎro: Szentivány haj Ernyei. Pala so nakhlǎs jekhe familiaθar avrǎθe haj pala so sas bikindi butvar, e filatǐn aresli k-ol familie Bethlen haj Apafi. Varekana kathe kerdǒl vi jekh konako, p-o than savesqe avela vazdino, maśkar ol berśa 1552 haj 1556, jekh filatǐn renasćentisto.

Paśa o rolo kheresqo familialo, la si la vi bukǎ administrativo, kana sas o  Apafi Győrgy. O ćhavo kadalesqo, o Mihaj Apafi, zorǎrel haj maj kerel maj bute vazdimata administrativo haj but zorǎrimata. Kodova savo avel pala lesθe, o Mihaj Apafi o dujto, sas Prinćipo le Transilvaniaqo maśkar ol berśa 1690 haj 1696, kana na maj kamlǎs kadaja buki haj aćhilǎs le thagaresqe austriako o Leopold o Jekhto, vov telǎrdǎs k-e Viena haj beślo kothe ʒi kana mulo. Lesqi rromni, e Kata Bethlen, zumavdǎs te xastral finanćiaro e filatǐn le thanesqi, ama pala so voj mulǎs, vaś ke sas la but uźle, e filatǐn sas dino te avel le Thagarimasqi Habsburʒiko, haj pala kadaja, le Komunitetaqi le Armenenqi.

---

K-e Filatǐn andar o Dumbräveni sas evenimentoja istoriko śerutne haj malavimata but śerutne. And-o berś 1685, kathe xramosardǎs pes o „Tratato katar e Ebesfalva” maśkar o Prinćipo o Mihaj Apafi o Jekhto haj o Emisaro le Thagaresqo le Austriaqo, haj zumavde te na maj anel pes neve trupe thagarikane and-o Ardealo. O kanćelari le Transilvaniaqo o Teleky Mihály xramosardǎs kathe „O akto le kandimasqo”, pande savo o Kidipen le Starěnqo kidine k-o Sibio, manglǎs, k-o 9 maj 1688, o arakhipen le Thagaresqo Austriaqo, haj kadja e Transilvania na maj sas independento, vaś o laćhipen le Thagarimasqo Habsburʒiko. 

Maj palal, and-o berś 1773, o thagar o Josif o Dujto avilǎs k-e filatǐn, haj kana sas e revolucia andar o berś 1848, kathe aćhile vaś trin gesa o ʒeneralo Bem Jozsef haj o Sandor Petofi. Maj palal, k-o 27 aprilo 1919, k-e Filatǐn Apafi inkerdǎs pes o Baro Kidipen Themutno le Rromenqo, kaj sas xramome jekh memorandumo vazdimasqo le Bare Uniunǎqo andar o berś 1918. K-o 23 iunio 2019, kana pherdile pen 100 berśa de atunći, jekh plaka komemorativo sas pućhardi and-e bar le filatǐnqi katar e Partida le Rromenqi  PRO-Europa.

Jekh buki jekhutni haj kaj trebul ʒangli si ke ol andar but bare pivnice le filatǐnaqe astarenas duj tuneloja garavde, tal-o pani e Tïrnava e Bari. Jekh andar lenθe kerelas o phandlipen maśkar e filatǐn andar o Dumbräveni haj e Filatǐn Apafi andar o Mälïnkrav, kaj si k-o 19 km dur, haj okoaver areselas ʒi and-e komuna Slimnic (źud. Sibio) p-e jekh dïlgipen de 58 km, haj palal kadaja maj ʒalas inke 20 km ʒi k-o Sibio. Kadala sas labǎrde sar garavipen tal-e phuv vaś ol manuśa kana sas maripen, ama vi kana kamesas te areses sigo varekaj. Ande amare gesa, ol tuneloja na maj si laćhe vaś ke pelǎs e phuv. 

E administracia le thanesqi inkerel kathe evenimentoja and-e bar le filatǐnaqi. Sa and-o Dumbräveni daśtil te dikhel pes vi e Khangeri Armenisko e Sfïnto Elisabeta le Tuniʒiaqi, vazdini and-o stilo baroko, jekh vazdipen savo inkerel o anipen gogǎqo le barvalimasqo haj le barimasqo le komunitetaqo armenisko de maj anglal. 

O than de del but aver cïrdimata vaś ol phirutne savenqe ćajlǒl len e istoria. Na dur kathar si ol lokaliteturǎ Sigiśoara haj Biertan, prinʒarde vaś e atmosfera medievalo haj jekhe andar ol maj śukar khangerǎ zorǎrde andar e Transilvania.